شەوی یەڵدا

شەوی یەڵدا

پیرۆزکردنی شەوی یەڵدا لە یەکماڵ، ٢٠٢٣

نووسینی: شاسوار مامە

لە ٢١ی دیسەمبەردا، لە کوردستان و چەند وەڵاتێکی دیکەی ڕۆژهەڵاتی ناوین شەوی یەڵدا (شەوچلە) پیرۆز دەکرێت. یەڵدا، درێژترین شەوی ساڵە و دەکەوێتە دواهەمین ئێوارەی پاییز و یەکەمین شەوی زستان.

مێژووی شەوی یەڵدا دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی میتراییەکان – بەر لە هەزاران ساڵ. وشەی یەڵدا، لە زمانی سریانی-دا بە مانای “لەدایکبوون” دێت. بەپێی باوەڕی میتراییەکان، لەم شەوە درێژەدا خودای خۆر و ڕووناکی “میترا” لەدایک بووە.

یەڵدا لە سەردەمی ئەمڕۆدا بە شێوازی جۆراوجۆر لە لایەن چەندین گەلەوە پیرۆز دەکرێت کە پاشخانی میتراییان هەیە و ڕیشەیان بۆ خاکی میزۆپۆتامیا و چیاکانی زاگرۆس دەگەڕێتەوە.

I شەوی یەڵدا لە کوردستان

شەوی یەڵدا وەک نەریتێک، زیاتر لە ڕۆژهەڵات و باشووری کوردستان لە لایەن کوردانەوە پیرۆز دەکرێت. دوای ئەوەی خۆر ئاوا دەبێت و شوێن بۆ شەو جێدەهێڵێت، خێزانەکان لە دەوری سفرەیەک کۆدەبنەوە کە بە چەندین خواردن، خواردنەوە، میوە، شیرینی و چەرەزات ڕازێندراوەتەوە. جاران ئەو خواردن و خواردنەوانە ئامادە دەکران کە لە گوند و شارەکانیان بەرهەم دەهێندران. بە تایبەت هەنار، گوێز، ترێ، مێوژ، هەنجیری وشک، چا و شیرینی. یاخود هەموو ئەو بەرهەمانەی کە لە بەهار، هاوین و پاییز بۆ زستان هەڵگیراون. بەڵام لە سەردەمی ئەمڕۆدا خواردن و خواردنەوەی دیکەش ئامادە دەکرێن. هەروەها لەم شەوەدا ئاگر یان مۆم دادەگیرسێندرێت. دیوانی شیعری کلاسیک جێگەیەکی گرنگ لەسەر سفرە دەگرێت. کوردان لەو شەوەدا زیاتر دیوانی نالی دەخوێننەوە.

نالی (١٨٠٠ – ١٨٥٦) شاعیرێکی ناوداری کوردستانە. شیعرێکی بەناوبانگی هەیە بۆ شەوی یەڵدا کە بەم شێوەیە دەست پێدەکات:

شەوی یەڵدایە، یا دەیجورە ئەمشەو

کە دیدەم دوور لە تۆ بێنوورە ئەمشەو؟!

لەم شەوەدا سەرەڕای خوێندنەوەی شیعر، گۆرانیش دەگوترێت. ئامێرە موزیکییەکانی وەک تەمبوور، دەف، دووتار و سێتار بایەخی زۆریان هەیە. هەروەها لە کۆڕی یەڵدادا، گفتوگۆ لەسەر بابەتی جۆراجۆر دەکرێت. لە چەند ناوچەیەک سازمانە کولتوورییەکان بەرنامەیەکی بەرفرەوان بۆ پیرۆزکردنی یەڵدا ساز دەکەن و زۆر کەس بە تایبەتمەندیی خۆیانەوە بەشدار دەبن. خێزانەکان لە هەموان زیاتر بایەخ بەم بۆنەیە دەدەن. لەبەرئەوەشە یەڵدا بە شەوی دیدار و کۆبوونەوەی خێزانیش ناودەبرێت.

I فەلسەفەی شەوی یەڵدا

مرۆڤە دێرینەکانی سەر خاکی کوردستان بەر لە هەزاران ساڵ بەدوای دۆزینەوەی ڕێ و ڕێبازی جیاوازدا گەڕاون بۆ پێشخستنی ژیانی خۆیان. بۆ خۆپاراستن و دابینکردنی بژێویی خۆیان لە دەوروبەری چیا، دۆڵ و دەشتەکان بڵاوبوونەتەوە. بۆ پەیداکردنی جلوبەرگ، خواردن و خواردنەوەکانیان چاویان گەڕاندووە.

ئەم مرۆڤگەلە هەنگاو بە هەنگاو ڕاستینەی سروشتیان ناسیوە. بەمەشەوە نەوەستاون، بەدوای زانین و فێربوونەوە بوون. ویستوویانە کاروبارەکانیان بە گوێرەی هەلومەرجی سروشت و ئاووهەوا بەرەوپێش ببەن. هەنگاوێکی گەورەتریان هاویشتووە و بە لای ئەستێرەناسیدا ڕۆیشتوون.

دیاریکردنی کاتەکانی ساڵ، وەرزەکان و گۆڕانە سروشتییەکان بەرهەمی ئەم لێگەڕینەیە. ئەوان توانیان درێژترین و کورتترین شەوی ساڵ دیاری بکەن. ئەوان سیستەمێکیان ئافراند کە ئێمە ئەمڕۆ پێی دەڵێن نەورۆز و  چلەی زستان.

بەرهەمی ئەم پەیجۆرییە، هێدی هێدی لە چوارچێوەی سیستەمێکی هزریدا کۆبوویەوە کە پاشان وەک میتراییزم ناسرا. ناوەڕۆکی پەیامی میترا ئەمەیە: مرۆڤ بە چاوی کراوە لە دەوروبەری خۆی بنواڕێت و سیستەمێک بۆ بەڕێوەبردنی ژیانی خۆی دامەزرێنێت کە هەم سروشتپارێز بێت هەم مرۆڤپارێز. ئێوە ئەمڕۆ دەتوانن ڕۆحی ئەم هزر و کولتوورە بە تایبەت لای ئێزیدی، عەلەوی و یارسان بەدی بکەن یان لای هەر باوەڕ و کولتوورێک کە لەم ڕیشەوە سەرچاوە بگرێت.

I بڵاوبوونەوەی میتراییزم لە ئەورووپا

سوود و گرنگیی زانست و ڕامانی میتراییەکان بوو بە هۆکار کە سنوورەکان تێپەڕێنێت و ئەم هزر و کولتوورە بەرەو وەڵاتانی دوورتر بڵاو ببێتەوە.

بە تایبەت دوای ئەوەی میتراییزم دەربازی ئیمپڕاتۆری ڕۆما بوو و وەک ئایینی فەرمی پەسەند کرا، میتراییزم لە خۆی گەیاندە ئەورووپاش. لەم پڕۆسەیەدا زۆر سمبوول و هێمای کولتووری کوردستان و دەوروبەری پەڕینەوە ئەورووپا.

کاریگەریی کولتووری میتراییەکان ئەوەندە زۆر بوو، کاتێک ئایینی مەسیحی لە ئیمپراتۆرەتیی ڕۆم جێگەی ئایینی میترایی گرتەوە، ئەم کولتوورە ون نەبوو و بە هەندێک گۆڕانکارییەوە دەربازی ئایینی مەسیحی بوو. کاتێک ساڵنامەی ژولیان بۆ ساڵنامەی زایینی گۆڕا. شەوی یەڵداش لە شەوی لەدایکبوونی میترا بوو بە شەوی لەدایکبوونی عیسا. هەتا ئێستاش پێگەی زانستی ئەستێرەناسی، کولتوور و نەریتی میتراییەکان لە ساڵنامە و پیرۆزباییەکانی دونیای ئەمڕۆدا ڕەنگدانەوەی هەیە.

ئەم لاپەڕەیە بڵاو بکەوە

هەواڵنامەکەمان ئابوونە بکەن



سوودەکانت
دوا ناکەویت لە وەرگرتنی زانیاری
هەمیشە دەتوانی لێی بچیتە دەرەوە
زانیارییە کەسییەکانت پارێزراون


چاوتان لەسەرمان بێت لە

بابەتی پێوەندیدار

  • جەژنی نەورۆز
    جەژنی نەورۆز

    لەگەڵ هاتنی وەرزی بەهار نەورۆزیش دێت؛ جەژنی سەری ساڵی کوردی، جەژنی شادی و سەرەتایەکی نوێ. نەورۆز ئەو کاتەیە کە ئێمە ماڵئاوایی لە تاریکیی زستان دەکەین و پێشوازی لە گەرمیی بەهار دەکەین.